पाश्चिमात्य स्त्रीवाद

स्त्रीमुक्ती, स्त्री-पुरुष समानता, स्त्रीवाद असे शब्द म्हटले, की बऱ्याच लोकांच्या मनात भारतीय स्त्री आणि पाश्चिमात्य स्त्री यांची तुलना सुरु होते. ‘इकडे’ तिचे समाजातील स्थान कायम पुरुषाच्या तुलनेत दुय्यम आहे तर ‘तिकडे’ पुरुषाच्या बरोबरीचे आहे. भारतीय स्त्रीला कायद्याने, समाजाने बरेच अधिकार दिलेत, फक्त तिला ते वापरू द्यायचे की नाही, हे ठरवण्याचा अधिकार तिच्या घरातल्या पुरुषाकडे आहे. पाश्चिमात्य स्त्री मात्र आपल्या अधिकारांची स्वतः मालकीण आहे. भारतीय स्त्री राजकारणात सक्रीय आहे मात्र बरेचदा तिचा ‘बोलविता धनी’ वेगळाच असतो. पाश्चिमात्य स्त्रीचे तसे नाही. भारतीय उद्योगपतींच्या बायकांची ओळख ‘अंबानी /  जिंदाल / बिर्ला यांची (वेळ आणि पैसा भरपूर असल्यामुळे समाजकार्य करणारी) बायको’ अशी असते, तर तिथे स्त्रिया स्वतः मोठमोठ्या उद्योगांच्या मालकिणी आहेत. मूल जन्माला घालणे हे भारतीय स्त्रीचे आद्य कर्तव्य आहे, तर मूल जन्माला घालावे की नाही या निर्णयासकट सर्व अधिकार पाश्चिमात्य स्त्रीकडे राखीव आहेत. वरवर दिसणार्या या दृश्यामुळे ‘पाश्चिमात्य स्त्री ही मुक्त आहे’ आणि ‘तिकडे काय आमच्यासारखी स्थिती नाही बायकांची’ अशी आपली विचारसरणी होते. मात्र पाश्चात्त्य स्त्रीमुक्ती चळवळीचा इतिहास बघितला तर आजची स्थिती मिळवण्यासाठी पाश्चात्य स्त्रीलाही किती संघर्ष करावा लागला याची कल्पना येते.

इतिहास

पाश्चिमात्य स्त्रीवादाची मुळे शोधायची तर इसवीसनपूर्व तीनशे वर्षे मागे जायला हवे. त्या काळात  Aristotleनेसुद्धा स्त्रियांचा दर्जा पुरुषाच्या तुलनेत कमी मानला होता. धर्माने स्त्रीला आध्यात्मिकदृष्ट्या दुर्बल आणि स्खलनशील म्हणून घोषित केलं होतं. पाश्चिमात्य देशांतही पुरुषसत्ताक पद्धत होती; आणि त्या जीवनशैलीने स्त्री पुरुषांचे स्वभाव गृहीत धरून त्यांच्या कुटुंबातील आणि समाजातील भूमिकांची एकतर्फी वाटणी करूनही टाकली होती. तत्कालीन पाश्चिमात्य विचारवंतांच्या ‍‌मते पुरुष हे शक्तिशाली आणि विवेकाने विचार करणारे असतात. त्यामुळे त्यांनी  समाजाला आणि कुटुंबाला संरक्षण द्यावे आणि त्यांच्यासाठी, त्यांच्या वतीने निर्णय घ्यावेत. स्त्रिया मात्र दुर्बल आणि भावनाप्रधान असल्यामुळे त्यांनी जरा नमते घ्यावे आणि मुलांची देखभाल करणे वगैरेंसारखी कामे करावीत.

पंधराव्या शतकात क्रिस्तीन डी पिझान; सोळाव्या शतकात हेन्रिक कोर्नेलीअस अग्रिपा  आणि मोदेस्ता डि पोझो डि फोर्झी आणि सतराव्या शतकात मारी ल जास डि गुर्ने, फ्रान्झ्वा पुलेन डि ल बार आणि अॅन ब्रॅडस्ट्रीट यांनी स्त्रीहक्कविषयक लिखाण केलं, मात्र त्यांना प्रतिसाद तर मिळाला नाहीच, उलट त्यांच्यापैकी काहींवर पाखंडीपणाचे आरोप झाले. टीका तर सर्वांवरच झाली आणि त्यांच्याशी बऱ्याच लोकांनी संबंध तोडून टाकले. अजून शंभर वर्षानंतर मात्र पाश्चिमात्य स्त्रीवादाची सुरुवात समजलं जाणारं ‘अ व्हीन्डीकेशन ऑफ द राईट्स ऑफ विमेन’ हे पुस्तक 1792 मध्ये मेरी वुलस्टोनक्राफ्ट हिने प्रकाशित केलं आणि स्त्रीवाद अर्थात फेमिनिझम चा उदय झाला.  त्याकाळात अर्थातच एका मर्यादित व्याप्तीमध्येच स्त्रीहक्कांची चर्चा झाली. स्त्रीवादी लेखक किंवा लेखिकांचे लक्ष हे सामाजिक आणि राजकीय क्षेत्रांकडेच जास्त प्रमाणात केंद्रित झाले होते. स्त्रियांना मतदानाचा अधिकार नव्हता. त्यांच्यावर नवऱ्याचा मालकी हक्क आहे, असे समजलं जाई. मात्र जास्त मोठ्या  प्रमाणात लढा उभारला गेला तो मतदानाच्या हक्कासाठी. सफ्रेज चळवळ त्यातूनच उदयाला आली. अर्थात एकोणीसाव्या शतकातही व्होल्तेरीन डि क्लेअर आणि मार्गारेट सेंगर यांसारख्या स्त्रिया आर्थिक, सामाजिक, लैंगिक आणि प्रजननाविषयक हक्कांसाठी लढत होत्याच, मात्र त्यांना तेवढे गांभीर्याने घेतले गेले नाही. एकूण लढा उभा राहिला तो मतदानाच्या हक्कांसाठी.

१९व्या शतकाची वैशिष्ट्ये

या शतकात स्त्रियांच्या हक्कांसाठीची चळवळ जोर धरत होती. ब्रिटनमध्ये व्हिक्टोरिया राणी ही स्त्री शासक होती. आणि ब्रिटनच्या इतिहासाने विशेष दाखल घेण्याइतकी कुशल शासक आणि प्रशासक होती. मात्र तिला हे स्त्रियांचे हक्क वगैरे फालतूपणा वाटत असे. स्त्रियांच्या चळवळीचा उल्लेख तिने आपल्या पत्रांमधून वेडेपणा, मूर्खपणा एवढेच नव्हे तर अगदी ‘पाप’ म्हणूनही केला आहे. याच काळात मार्गारेट फुलर हिने आपल्या पत्रकारितेतून आणि सुझान अॅन्थनि हिने लोकांना प्रत्यक्ष भेटून अमेरिकेत   स्त्रीहक्कांचा लढा सुरु ठेवलेला दिसतो. युरोपात  फ्रान्सेस कॉब ही आयरिश लेखिका त्यात आघाडीवर होती. १८४० मध्ये लंडन येथे गुलामगिरीच्या विरोधात एक जागतिक बैठक झाली. या बैठकीत ओळख आणि मैत्री झालेल्या ल्युक्रीशिया मॉट आणि एलिझाबेथ कॅडी स्टँटन यांनी १९ जुलै १८४८ रोजी  अमेरिकेत सिनेका फॉल्स येथे मार्था राईट, मेरी अॅन मॅकक्लिन्टॉक आणि जेन हंट यांच्या सहकार्याने एका जागतिक बैठकीचं आयोजन केलं. या बैठकीला २०० प्रतिनिधींनी हजेरी लावली. ‘सिनेका फॉल्स कन्व्हेन्शन’ म्हणून ती प्रसिद्ध आहे. यात स्त्रियांची  सामाजिक, नागरी आणि आणि धार्मिक स्थिती तसेच त्यांचे हक्क यांविषयी चर्चा झाली. ‘जगन्निर्मात्याने स्त्री-पुरुष दोहोंना समानतेने निर्माण केलं आहे’, हे तत्त्व मान्य केलं गेलं आणि स्त्री-पुरुष समानतेची मागणी अधिकृतरीत्या अस्तित्वात आली. दुसऱ्या दिवशी पुरुषांनाही या बैठकीत सहभागी होण्याची परवानगी मिळाली आणि गुलामगिरी प्रथेचा कट्टर विरोधक असलेल्या आफ्रिकन अमेरिकन फ्रेडरिक डग्लससह तब्बल ४० पुरुष कन्व्हेन्शन मध्ये सहभागी झाले! एकूण १२ ठराव पास करण्यात आले, त्यापैकी महत्त्वाचा म्हणजे ‘स्त्रियांना मतदानाचा हक्क मिळावा’. या बैठकीची मोठ्या प्रमाणात टर उडवली गेली. अनेकांनी आपला पाठिंबा काढून घेतला. मात्र यानंतर अमेरिकन सफ्रेज चळवळ उदयास आली.

ब्रिटनमध्ये १९१८ मध्ये ३० वर्षांच्या वर वय असलेल्या आणि स्वतःच्या मालकीचे घर असलेल्या स्त्रियांना मतदानाचा अधिकार मिळाला. १९२८ मध्ये हा हक्क २१ वर्षांवरील सर्वच स्त्रियांना देण्यात आला. अमेरिकेत हा हक्क १९२० मध्ये दिला गेला.

फर्स्ट वेव्ह

१९व्या शतकापर्यंत स्त्रियांना बाहेर काम करण्याची अधिकृत परवानगी नव्हती. टेनिसन सारख्या कविनेही आपल्या एका कवितेत “मॅऩ फॉर द फिल्ड अॅऩ्ड वूमन फॉर द हार्थ” असे शब्द वापरले आहेत. मात्र याकाळात झालेल्या या चळवळींच्या माध्यमातून स्त्रियांनी नोकरी किंवा तत्सम काम करण्याचा हक्क मिळवला. हेसुद्धा अगदी सहजासहजी घडलं नाही. औद्योगिक क्रांती स्थिरावल्यावर युरोपात, विशेषत: ब्रिटनमध्ये, अनेक कारखाने निघाले. या कारखान्यांमध्ये कामगारांची गरज होती. तेव्हा पुरुषांनी आपली शेती विकून कामगार म्हणून नोकऱ्या मिळवल्या. त्यानंतर स्त्रियांनीही हळूहळू कापडगिरण्यांमध्ये काम करायला सुरुवात केली होती. विसाव्या शतकात झालेल्या जागतिक युद्धात जेव्हा शस्त्रास्त्रांची गरज मोठ्या प्रमाणात  निर्माण झाली, तेव्हा शस्त्र कारखान्यांमध्ये स्त्री कामगार कामाला लागल्या. महायुद्धात असंख्य लोक मरण पावले आणि मनुष्यबळाचा प्रश्न प्रत्येकच विभागात निर्माण झाला. नाईलाज म्हणून स्त्रियांना नोकऱ्या दिल्या गेल्या आणि त्यांनी आपली कार्यक्षमता सिद्ध केली. १९१६मध्ये पहिली स्त्री पोलीस ब्रिटनमध्ये नेमली गेली. १९१७ मध्ये स्त्रियांची नौसेना आणि वायुसेना अधिकृतरीत्या अस्तित्वात आली. १९१९ मध्ये लिंगाधारित अपात्रता निर्मूलनाचा कायदा अस्तित्वात आला आणि १९२२ मध्ये पहिली स्त्री सॉलीसिटर आणि पहिली चार्टर्ड सर्व्हेअर ब्रिटनमध्ये बनली. मात्र ब्रिटीश आर्मीत स्त्रियांची स्वतंत्र शाखा अस्तित्वात येण्यासाठी १९३८ साल यावं लागलं.

या सर्व घडामोडींचा आणखी एक परिणाम असा  झाला की पुरुषांचा स्त्रियांकडे पाहण्याचा दृष्टीकोन निवळू लागला, बदलू लागला आणि स्त्रीसुद्धा आपल्या बरोबरीने कर्तृत्ववान असू शकते यावर त्यांचा थोड्याफार प्रमाणात का असेना, विश्वास बसू लागला.   

१९व्या शतकाचा शेवट आणि विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीचा काळ हा स्त्रीवादाच्या संदर्भात फर्स्ट वेव्ह म्हणून ओळखला जातो.

स्त्रीवादी साहित्य आणि समीक्षा (सेकंड वेव्ह):

१९२९मध्ये व्हर्जिनिया वुल्फ ने ‘अ रूम ऑफ वन्स ओन’ ह्या दीर्घ निबंधाच्या माध्यमातून स्त्रीवादी साहित्यिक दृष्टीकोन मांडला. एखाद्या स्त्रीला प्रतिभेची देणगी असली आणि शिक्षणाच्या हक्कापासून तिला वंचित ठेवलं गेलं तर तिची प्रतिभा फुलणार नाही, उलट कोमेजून जाईल, असं तिनं या लिखाणात म्हटलं. त्यासाठी तिने शेक्सपिअरची बहीण ज्युडिथ हे काल्पनिक पात्र निर्माण केलं आणि “तीही प्रतिभासंपन्न होती, मात्र शिक्षण आणि संधी यांच्या अभावामुळे तिची प्रतिभा लोकांसमोर आलीच नाही”, असा युक्तिवाद केला. ही स्त्रीवादी समीक्षेची नांदी ठरली. पुढे १९४९ मध्ये सिमॉन डी बूव्हॉ या फ्रेंच लेखिकेने ‘द सेकंड सेक्स’ या पुस्तकाच्या माध्यमातून स्त्रीवादाच्या इतिहासाचा आढावा घेतला. त्याचबरोबर स्त्रीवादाची मूलतत्त्वे एकत्रितपणे मांडण्याच कामही केलं. ही लेखिका एक्झीस्टनशिअलिस्ट असल्याने तिच्या मते अस्तित्व आधी येते आणि मग त्याचे सारभूत तत्त्व. त्यामुळे तिच्या मते “स्त्री ही स्त्री म्हणून जन्माला येत नाही, तर जन्माला आल्यानंतर ती स्त्री बनते. (किंवा तिला स्त्री म्हणून जाणीवपूर्वक घडवलं जातं)” ह्या लिखाणापासून स्त्रीवादाच्या सेकंड वेव्ह ची सुरुवात झाली असं मानतात.

नंतर सिल्व्हिया प्लाथ, बेट्टी फ्रिडन,  शुलामिथ फायरस्टोन, जर्मेन ग्रीअर, ग्लोरिया स्टायनम, आन्जेला डेव्हीस, मार्गारेट अटवूड यांसह अनेक लेखिकांनी स्त्रीवादी साहित्याची निर्मिती केली.

ब्लॅक फेमिनिझम (थर्ड वेव्ह)

स्त्रीवादाची थर्ड वेव्ह सुरु झाली ती १९८०च्या दशकात ग्लोरिया अन्झाल्डूआ, बेल हूक्स, चेला सॅन्डोव्हाल, चेरी मोरागा, ऑड्रे लॉर्ड ह्या कृष्णवर्णीय स्त्रीवादी  नेत्यांच्या माध्यमातून. त्यांनी स्त्रीस्वातंत्र्याच्या मागणीसोबतच  वांशिक भेदभावाविरुद्ध ही आवाज उठवला. आणि वांशिक भेदभाव हा स्त्रीस्वातन्त्र्याला कसा मारक आहे याचा आपल्या भाषणातून प्रचार केला.

पाश्चिमात्य स्त्रीवादाचे प्रकार

उदारमतवादी स्त्रीवाद, कट्टर (रॅडिकल) स्त्रीवाद, व्यक्तिवादी स्त्रीवाद, कृष्णवर्णीय स्त्रीवाद असे अनेक उपप्रकार  पाश्चिमात्य स्त्रीवादात आहेत. कट्टर स्त्रीवादी पुरुषांचे अस्तित्वही सहन करू नये या मतापर्यंत टोकाला जातात आणि विवाहित स्त्रिया या दगाबाज आहेत अशी मते व्यक्त करतात. तर उदारमतवादींचा शांततापूर्ण सहअस्तित्वावर  विश्वास आहे. स्त्रिया पुरुषांपेक्षा कुठेच कमी नाहीत आणि स्त्री-पुरुष सारखेच कर्तृत्ववान आहेत यावर त्यांचा विश्वास आहे. संधीसाठी स्त्रिया  पुरुषांवर मुळीच अवलंबून नाहीत. त्या आपल्या संधी स्वतः निर्माण करू शकतात, असे उदारमतवादी मानतात. भारतीय स्त्रीवादाची प्रेरणाही यातूनच आली आहे.

एकूण काय, स्त्रीवाद म्हणजे स्त्रीत्वाचा संपूर्ण त्याग करून पुरुषीपणा करणे नाही, किंवा पुरुषांचे अस्तित्व सहन न होऊन त्यांना शत्रू मानणेसुद्धा नाही. आपले स्त्रीत्व हे आपले वैशिष्ट्य आहे हे समजून आपल्या हक्काची जाणीव ठेवणे, विकृत मानसिकतेविरुद्ध आवाज उठवणे, समानतेची मागणी करणे आणि त्याप्रमाणे वर्तन करणे हा खरा स्त्रीवाद!