भाषा महत्त्वाची की भावना?

गोष्ट आहे १९९० ची. म्हणजे आजपासून जवळजवळ तीस वर्षांपूर्वीची! आई, बाबा नि मी दक्षिण भारत सहलीला गेलो होतो. त्याकाळी यात्रा कंपनीच्या बसेस थेट तिरुमलापर्यंत जात नसत. पर्वताच्या पायथ्याशी असलेल्या तिरुपती गावात बस ठेवून आमचा ग्रुप आंध्रप्रदेश राज्य परिवहन महामंडळाच्या बसने तिरुमला येथे जाण्यासाठी निघाला. रिझर्वेशन वगैरे प्रकार नव्हता. पकडेल त्याची सीट! माझ्या आईने चपळाईने बसमध्ये चढून आम्हा तिघांसाठी एक आणि आमच्या सोबतच्या जोगळेकर आजी आजोबांसाठी एक अशा दोन सीट्स पकडल्या. आमच्या सीटवर ती स्वतः बसली आणि जोगळेकरांच्या सीटवर एक बॅग ठेवली. ते येण्यापूर्वीच एक दक्षिण भारतीय गृहस्थ आपल्या दोन मुलांना घेऊन त्या सीटवर बसला. आईची बॅग त्याने खाली ठेवून दिली. बस तशी पूर्ण भरलेली नव्हती; मात्र लवकरच भरेल असं वाटत होतं.  आईने त्याला ‘ती सीट आम्ही पकडली आहे’ हे हिंदी आणि इंग्रजीत सांगितलं; पण तो काही कानावर घ्यायला तयार नव्हता.

      थोड्याच वेळात बाबा जोगळेकर आजी आजोबांना घेऊन बसमध्ये चढले. आईने त्यांना सर्व सांगितलं. बाबांनीही त्या माणसाशी बोलायचा प्रयत्न केला. अचानक तो आपल्या मातृभाषेतून भांडायला लागला. आम्हाला अर्थातच काही कळेना. तोवर आमच्या ग्रुपमधले इतर लोकही बसमध्ये चढले होते. बाबांनी पाच मिनिटे त्याचं बोलणं ऐकून घेतलं; नि अचानक बाबा सुरु झाले, “अन्न्वाकुदडे बाकीडगणे, पिट्टचिन्न शाकुडबिगा रेंडी तम्म हेन्डकागाले पाकिटलग्गे चातीकुरु धाकबांदगीळ...” बाबाच्या मुखातून दक्षिण एक्स्प्रेस सुपरफास्ट निघालेली. दक्षिणेतल्या त्या भाषेत बाबा अस्खलित बोलत होते, आणि आमच्या ग्रुपमधले इतर लोक टकामका बघत होते. त्यांचे डोळे विस्फारले होते नि उघडी तोंडे बंद करण्याचे भानही त्यांना उरले नव्हते. त्या माणसाने मध्ये बोलायचा प्रयत्न केला, तरी बाबांचा नायगारा अखंड कोसळत होता. ते अधूनमधून आईकडे, जोगळेकर दाम्पत्याकडे, आमच्या संपूर्ण ग्रुपकडे , सीटकडे, त्याने खाली टाकलेल्या बॅगेकडे आणि बाजूलाच लागलेल्या तीरुमलाच्या दुसऱ्या बसकडे बघत हातवारेही करत होते. शब्द, आवाजाचे चढ-उतार, देहबोली या सर्वांचा प्रभावी वापर करत बाबा त्या माणसाशी भांडत होते. एखाद्या दक्षिणी चित्रपटातील अॅँग्री यंग मॅनच्या अविर्भावात ते बोलत होते. तब्बल वीस मिनिटे बाबांच्या जिव्हेवर सरस्वती तांडव करत होती. तो गप्प झाला. शेवटी मुलांसह आमच्या बसमधून उतरला नि बाजूच्या बसमध्ये चढला.

      आमच्या ग्रुपमधील लोकांनी उत्स्फूर्त टाळ्यांचा कडकडाट केला. जोगळेकर कृतज्ञतेने त्या रिकाम्या झालेल्या सीटवर जाऊन बसले. बाबांना इंग्रजी, मराठी, हिंदी, गुजराथी, संस्कृत आणि उर्दू ह्या भाषा येतात, हे सर्वांना माहीत होतं. मात्र दक्षिणी भाषाही बाबा एवढ्या अस्खलितपणे बोलू शकतात, हा आश्चर्याचा धक्काच होता. एकाने विचारलं, “सर, ही भाषा कुठली? तामिळ, तेलुगु की कन्नड?” बाबांनी दुसरा धक्का दिला, “मी एवढा वेळ बोलत होतो, ती कुठलीही भाषा नव्हती. एवढेच काय, मी जे आत्ता बोललो, ते तसंच्या तसं पुन्हा बोलूही शकणार नाही. ते सर्व निरर्थक शब्द होते.”

“म्हणजे?” समोरचा गपगार.

बाबा म्हणाले, “तो कुठली भाषा बोलत होता हे आपल्याला कळालं का? आपल्याला सगळ्या दक्षिणी भाषा सारख्याच वाटतात. पण त्या फार वेगवेगळ्या आहेत. तामिळ भाषिक माणसाला तेलुगु समजत नाही, आणि तेलुगु भाषिकाला मल्ल्याळी उमजत नाही. तेही आपापली भाषा सोडून इतर  दक्षिणी भाषांबाबत आपल्याइतकेच अनभिज्ञ असतात.”

“पण त्याला तुमची भाषा कळली, असं आम्हाला वाटलं होतं. तो उतरून दुसऱ्या बसमध्ये चढला, नाही का?” इति सौ. जोशी.

 “वहिनी, खरं सांगू का, भांडणात भाषेपेक्षा जोश नि मुद्द्यांपेक्षा आवेश कधीकधी जास्त महत्त्वाचा ठरतो. मी बोलतोय ती कुठलीतरी भाषा आहे, हे माझ्या आवाजातल्या चढ- उतारांवरून त्याला वाटलं. शिवाय मी हातवारे करून माझ्या म्हणण्याचा मथितार्थ त्याच्यापर्यंत पोहचवला होताच.” बाबांनी मुद्दा आणखी स्पष्ट केला 

      आता मात्र सर्वांनाच हसू आवरेना. एव्हाना बस सुरु झाली होती. प्रवासभर एकच विषय होता. बाबांचं अखंड कौतुक सुरु होतं. कुणी बाबांसारखं बोलून पहायचा प्रयत्न करत होतं आणि त्याची बोबडी वळताना बघून इतर सर्व धोधो हसत होते. बस तिरुमलाला पोहचली तरी हा विषय सुरूच होता. आणि बाबा काहीच न झाल्यासारखे जोगळेकर आजोबांची जड बॅग उचलून मंदिराच्या दिशेने चालायलाही लागले होते...