आठवणीतलं आजोळ!

            चंद्रपूर !माझं आजोळ !.........

झरपट नदी.....ईरई नदी........महाकाली मंदीर अंचलेश्वर,कन्यकापरमेश्वरी मंदीर,निकालस मंदीर, गोविंदस्वामीच मंदीर,जनता बाजार आणि जयंत टॉकीज अशा नावांनी परिचीत असलेल चंद्रपूरच माझ्या परिचयाच. लाल मातीचे रस्ते ,परकोटाच्या आतील वार्ड किंवा पेठा आणि गरमीचा उच्चांक! ही चंद्रपूरची ओळख!...........

        भैय्याजी गहाणे! म्हणजे बड नसलं तरी नामांकीत प्रस्थ!.....  वे.शा.सं.रुग्वेदी ब्राम्हण! .......हा मुद्दाम उल्लेख कारण ते भिक्षुकी करायचे .लग्न ,वास्तु,मौंजी आणि तत्सम पुजाउपचार करणारे नामांकीत ब्राह्मण म्हणून नावलौकीक मिळवलेले. नुसत्या चंद्रपुरातच नाही तर पार मुल,साकोली चिमुर,नवरगाव, ब्रम्हपुरी ते वरोरा भांदक पर्यंत त्यांचे नाव. !........... 

          जवळ जवळ ६०००स्क्वे. फुट अशा    लांबलचक पसरलेल्या जागेत उंच भिंतींच्या  कंपाऊंडच्या आत असलेलं घर. लाकडी दरवाजातून अंगणात प्रवेश करताच बाहेरच छोटीशी मोअरी आणि त्यात  दगडी पाण्याची टाकी !,....पायावर पाणी घेऊन आणि चुळ भरुनच घरात प्रवेश हा रिवाज ठरलेला!....  चांगल्या ७/८पायर्या उंचावर असलेल्या  घरात प्रवेश करताच नजरेस पडते ती  छपरी !(व्हरांडा) अगदी लांबोळकी त्यातच उजव्या हाताला लाकडी पाळणा लाकडी मयालीला ( लाकडी नाटा)लोखंडी कड्यांनी फिट केलेला. त्याचबाजूने खाली दोन पायर्या उतरुन न्हाणीघर  आणि त्याला खेटूनच वर जाणारा आजोबांचा जीना. वर माडीवरपण ऐसपैस दोन खोल्या त्यात आजोबांची सगळी पोथ्या पुराण ,पंचागांचा ढीग ,दर्भ,पुजेची तांब्या पितळीची भांडी आणि आजोबांची आरामखुर्ची जेवणझाल्यावर निवांतपणा व वाचनासाठी.. वर माडीवरच त्यांचा बराचसा वावर.  तर खाली न्हाणी घर म्हणजे जवळपास वनरुम किचन इतकं मोठ .आतच पाण्याच भलमोठ विटासिंमेंटच टाक ं त्यात बाहेरील बाजूने असलेल्या विहिरीच ओढलेलं पाणी बाहेरच्या गोमुखाच्या पन्हाळीतून थेट टाक्यात पडेल अशी सोय केलेली. एका कोपर्यात भलीमोठी चूल त्यावर तांब्याचा भलामोठा हांडा पाणी तापवण्याचा  आणि बाजूलाच दररोजच्या कपड्यांची दांडी. आंघोळीसाठी घंगाळ ,आंघोळ झाली की तिथेच कपडे बदलावयाची कोरडी खोली ते बदलूनच खोलीबाहेर यायचं इतकी सोय आतल्याआत.लहानपणी तर आम्ही दोघी तिघी बहिणी मिळून सोबतच केलेली आंघोळही आठवते इतकी ऐसपैस जागा .आता ओसरीच्या मधोमध 'माजघर '!ज्याला बोलीभाषेत 'मावद' पण म्हणायचे काळाशार मजबूत कोरीव दरवाजा ., कडी कोयंडापण तितकाच मजबूत आणि खास दणकट असा. ही खोली म्हणजे उन्हाळा आणि हिवाळा या दोन्ही रुतुतील ऊबदार खोली म्हणूनच बाळंतिणीची खोली म्हणून सुद्धा अतिशय उपयोगी. याच  माजघराच्या डाव्या हाताला स्वयंपाक घर !तेपण चांगलं लांबलचक अघळपघळ .स्वयंपाकघरात एका कोपर्याला छानस भिंतीतल देवघर  आणि उजव्या हाताला मातीचा बसका ओटा, त्यात मातीच्या दोनतीन चुली रोवलेल्या .दररोज पहाटेच चुलींना चुलीच्या लगतच्या भिंतीला आणि त्या बसक्या मातिच्या ओट्याला पांढर्या मातीच सारवण. अगदी स्वच्छ माती शेणाचा टिपीकल वास!.......सकाळ्या कोवळ्या ऊन्हाच्या कौलातून आलेल्या तिरीपीमाध्ये आणखीणच ऊजळून निघालेलं ते रुपडं अगदी मनमोहक. बाजुलाच पाण्याची   सतेली ,घागर  हांडे, कळशा अशी भरलेली दणकट पितळीची चकचकीत भांडी आणि वापरायचे तांबेभांडे सुद्धा छोट्या घागरीएवढे आणि विविध घडणावळीचे होते. आज जर असते तर अगदी ॲन्टीक पीस म्हणून वाखाणल्या गेले असते. जेवायची  ताट वाट्या पेले पण  पितळीचीच कल्हई केलेली .एक दोन काय ती स्टीलची ताट होती त्यासाठीही आम्ही भावंड भांडत असु. आजोळी गेलं की ,ताटपाट मांडणे मीठ पाणी वाढणे ही आम्हा मुलींची कामं होती. पाटसुद्धा मजबूत लाकडाचा  पितळी फूलांनी सुशोभित केलेली आठवतात मला..वाढण मात्र मोठेच करायचे. उष्टविटाळ होतो, खरकट बरकट काहीच मूलांना कळत नाही आणि सोवळ्यातला स्वयंपाक दररोजचाच त्यामुळे तिथे लुडबुड करण्याचा प्रश्नच नव्हता. दररोज आजोबांच जेवण झालं की त्यांना खलबत्त्यात कुटलेल पान लागायच ते कुटून द्यायला आवडायच कारण त्यांच्या वाटीत तांबूल काढून दिल्यावर खलबत्त्यात मुद्दाम थोडा ठेवायचा आणि तो खलबत्ता धुवायला नेतांना सगळ्यांच्या नकळत तेवढाच चिमुटभर तोंडात टाकायचा कारण पान लहान मुलांनी खाऊ नये म्हणून सगळा  हा लपाछपीचा कारभार.आजोबा तसे कमीच बोलायचे पण त्यांचा धाक मात्र जबरदस्त !......बाहेरच्या दरवाज्याची कडी वाजली की सगळे शांत .पण एक मजा राहायची बाहेरुन पुजेवरुन आजोबा आले की ,कधी फळ ,कधी सत्यनारायणाचा प्रसाद. ....खारका ,बदामा तर रोजच्या ठरलेल्याच .आम्ही सगळी नातवं गोल त्यांच्या भोवती बसायचो की ते सगळ्यांना वाटणीने खाऊ द्यायचे. लहानपण खरच किती  निरागस असतं नाही.. 

.....स्वयंपाक घर म्हणजे घराचा आत्मा .जिला जिवंत खोली म्हणते मी .दुपारी लवंडायचसुद्धा आजीने तीथच. डोक्याला घेतलेला पाट  तीच तीची उशी .सतत कामात व्यस्त असणारी आजी  मला आठवते . आम्ही तिला मोठीआई म्हणायचो. सडसडीत बांधा गोरा वर्ण सतत कामाचा ऊत्साह ओसंडून वाहणारा! नको गं आता राहू दे तुझ्याने होत नाही गं!... तरी धडपडा करुन आपल्या आवडीचे पदार्थ करुन खाऊ घालणार .प्लेन मोठ्या लोखंडी तव्यावरचे आयते(धीरडे) भरपूर लसुण घातलेले घरातल्या १५/२०जणांना गरमागरम  करुन खायला घालायची. याऊपर तिळाच्या कोसल्या,ज्वारिची पातळ आंबिल. दुपटीची साखर घालूनकेलेल्या तवाभर मोठ्या   पुरणाच्या पोळ्या.ही तिची खासियत !.आग्रहाचा तर तिचा हात कोणी धरुच नये.वरतुन आजकालचे पोरं नुसते मिचके खाणारे  अगदीच तोळामासा अशी म्हणायची. मला आठवत ते तिच्या घरातल्या असलेल्या अगदी आमच्या उंचीच्या भल्यामोठ्या लोणच्याच्या बरण्या.आंब्याच   तिखट मोहरीच लोणच, गोड गुळाच,गुळाचच लसुण घातलेल ,तक्कू, टूटूमाईच्या शेंगाच आणि भोकराच.असे सगळे प्रकार अतिशय भरपूर करायची .करायचा आणि द्यायचा  दोन्हीहींचाही भरपूर उरक ! .....भोकराच तर डेरेदार झाडच आमच्या मागच्या अंगणात होत.त्याच झाडावर आम्ही लपाछपीपण खेळायचो.मागच अंगणही  मोठ्ठच होंत!....आजीकडची एक पद्धत म्हणजे तुम्हाला गंमत वाटेल वाचून प्रत्येक दारासमोर रांगोळी असायची तुळशीजवळ वेगळी घराच्या समोर दोन दार त्या प्रत्येकासामोर!.. तर बाहेर म्हणजे बंदीस्त कम्पाऊंडबाहेर पुन्हा अंगण तीथे पण रांगोळी बाहेर तिथेच रहाटासह ऊंच विहीर .चंद्रपूरच्या दुष्काळात आमच्यासह वेटाळातल्या लोकांना साथ करणारी. तीथेच दगडावर धुणीपण व्हायची. अरे परसदार तर राह्यलच तीथेपण रांगोळी आणि हो बंगल्यासमोरपण रांगोळी .हुश्श!........

आता हा बंगला काय प्रकार आहे ब्वॉ !असं नक्कीच वाटेल पण आमच घर इंग्रजी उलट्या Lआकाराचं सरळ मुख्य घर हे चुनामातीत बांधलेल साध्या कवलाच  तर बंगला म्हणजे प्लीन्थवर बांधलेल सीमेन्टमधल्या बांधकामाच. इंग्रजी कवेलू शाकारलेल्या दोन मोठ्या खोल्या त्यातही बंगई(पाळणा)खोलीभर त्याकाळातले  रवी वर्मांच्या क्ॲलेंडरचे फोटो.कुठे मण्यांची फ्रेम,मिठ्ठूची फ्रेम असं बरच काही. पाहुणे आले की खास बैठक व्यवस्था करुन बसावयाची ही खोली. अशा ह्या सगळ्या आठवणी बालपणाकडे नेतात तेव्हा जाणवतं की आजही चंद्रपूरी भाषेचा तो लहजा ,हेल काही   टिपीकल चंद्रपुरी शब्द अजुनही आपल्या स्मरणात आहेत.. ..आजोबांची खासियत म्हणजे  ते उत्तम तबलापटू होते आणि वेळ प्रमाणनुसार लगेच जन्म टिपण करायचे. माझ्या मुलीची जन्मवेळ कळवताच उलट टपाली सविस्तर टिपण हजर .पत्र तर इतक नीटनेटक लिहायचे  की, घरची शेजारपाजार्यांची ख्यालीखुशाली अगदी सविस्तर ! अगदी वयाच्या सत्तरीपर्यंतही फक्त आणि फक्त पायी चालणे हा कटाक्ष आणि तिनशे पासष्ट दिवसही कामात व्यग्र असणारे आजोबा . ते गेल्यानंतरही त्यांच्या पुढील कामाच्या तारखांच्या नोंदी डायरीत  होत्या. असच    व्यस्त आणि मस्त जगायला  मलाही नक्कीच आवडेल म्हणून हा शब्दप्रपंच!..........

@...अर्चना मुळ्ये.