ED ची नोटीस

कार्यालयातील रोजचीच काम आपल्या गतीने सुरू होती,त्यात नवीन काही काम आलेली होती, आणि ती प्राध्यान
तत्वावर पूर्ण करायची होती,त्यामुळे जुन्या नव्या कामांची सांगड कशी घालायची याच विवंचनेत असतांना
आस्थापनेतील शिपाई आला आणि माझ्या हातात 1 कागद देत म्हणाला , “मॅडम ईडी ची नोटीस आहे” .मी एकदम
उडालेच कस शक्य आहे ? . आतापर्यंत पेपर मध्ये वाचले होते त्याप्रमाणे ‘कोटीच्या कोटी’ उड्डाणे करणाऱ्यानांच ईडी
चे बोलावणे येते असे वाटले होतेआणि माझ्यासारख्या त्यापैकी 1 चा आकडाही न पार करणारीला नोटीस ह्या
विचारांचा कल्लोळ मनात उभा राहिला, तेवढ्यात तो परत म्हणाला मॅडम घेताय न नोटीस ? मी भीतीयुक्त
आश्चर्य ने ती ,सही करून वाचायला घेतली आणि हसूच आले ,ती ईडी म्हणजे इलेकशन ड्युटी ची नोटीस होती
आणि त्यात मला पोलिंग ऑफिसर च्या पहिल्या प्रशिक्षणासाठी बोलावणे आले होते .
यापूर्वी कधीही हा योग आला नव्हता ,माझी ही पहिलीच ड्युटी होती.लोकशाहीच्या सर्वात मोठया उत्सवाची मी
भागीदार होणार होती. मनात उत्सुकता,काळजी याचे मिश्रण झाले होते.कार्यालयात बहुतेक सर्व मैत्रिणींना ड्युटी
आलेली होती, त्यामुळे अनुभवी मैत्रिणींनी धीर दिला.
आणि आम्ही सगळ्या पहिल्या प्रशिक्षणासाठी दिलेल्या स्थळी पोहोचलो, तिथे व्यवस्थित सूचना फलक लावले होते
परीक्षा केंद्रावर जशी विद्यार्थ्यांची गर्दी असते तसा जनसागर गायकवाड सभागृहात लोटला होता.साधारणतः ५० -६०
अधिकाऱ्यांसाठी १ टेबल या प्रमाणे काही काही अधिकारी तिथे बसले होते, त्याच्याकडे याद्या होर्या त्यात आपले नाव
पाहून उपस्थिती नोंदवायची होती. नंतर वरच्या सभागृहात प्रशिक्षण होते. आम्ही दोघी तिघी मैत्रिणी सही करून
सभागृहात पोहोचलो आणिलगेच प्रशिक्षण अधिकारी यांनी प्रशिक्षण चालू केले,ते निवडणूक कामाची पार्श्वभूमी,त्याचा
संपूर्ण तपशील,तसेच ती बजावताना घेण्याची काळजी, त्यातील गांभीर्य व त्या अनुषंगाने घ्यावयाची जबाबदारी
याबद्दल कळकळीने सांगत होते, त्याबद्दल ऐकतांना जाणवले की किती व्यवस्थित सांगड घातली गेली आहे
जबाबदाऱ्यांची ,वेगवेगळ्या विभागात कार्य करणारे , यापूर्वी कधी या कामाचा अनुभव असलेलें ,नसलेले विविध लोक
हे जबाबदारीचे काम अतिशय उत्कृष्ठ करतात .साधारणतः ५ लोकांची टीम एक मतदान केंद्रावर कार्यरत असते
त्यांच्या जोडीला पोलीस दलातील शिपाई, होमगार्ड पण असतात त्याचे काम बूथ च्या बाहेरील गर्दीवर नियंत्रण ठेवणे
असते.अशा 5 ते 10 बूथ ची जबाबदारी 1का क्षेत्रीय अधिकाऱ्याकडे असते तो विभाग स्तरावरील मुख्य अधिकारी
आणि केंद्राध्यक्ष यामधील दुवा असतो. बुथमधील ५जणांची टीमचा PRO हा कॅप्टन असतो त्याचे काम बाकी टीम
कडून काम करून घेणे आणि लेखी रिपोर्ट सादर करणे असते पण त्याची जबाबदारी त्या बुथ पुरती पूर्ण च असते.
दोन क्रमन्कचा चा पोलिंग ऑफिसर मतदाराचे नाव यादीत चेक करतो व त्याने दाखवलेल्या valid ओळखपत्राद्वारे
त्यांची ओळख पटवतो.३ रा पोलिंग ऑफिसर त्या ओळखपत्राचे नाव व नंबराची एक वहीत नोंद घेतो आणि त्याची
चिट्ठी बनवून ४ थ्या पोलिंग ऑफिसर कडे देतो . त्याचे काम 100 चिठयांचा 1 गठ्ठा अशाप्रकारे गठ्ठे तयार करणे
हे असते आणि प्रत्येक मतदाराला मतदान करण्यासाठी cpu चे बटण दाबणे हे असते . आणि ५ व अधिकारी बोटाला
शाई लावण्याचे काम करतो . हे सर्व ऐकून वाटले की खरच किती बारीक बारीक कामाचा तपशील नोंद करून ही
यंत्रणा अस्तित्वात आली असेल , भारतासारख्या जगातील सर्वात मोठ्या लोकशाही असलेल्या देशातील निवडणूक
प्रक्रिया अपवादात्मक परिस्थिती सोडता, यशस्वीपणे पार पडणाऱ्या या यंत्रणेची कमाल च आहे. आतापर्यंत मतदान
प्रक्रियेचा फ्रंट साईडने अनुभव घेतला होता आणि आता बॅक एन्ड ने चालणारी कामे अनुभवायला मिळणार होती.

प्रमुख निवडणूक अधिकाऱ्याचे training संपल्यावर प्रत्यक्ष hands on training साठी जवळच असलेल्या एका शाळेत
गेलो आणि तिथे cpu (central processing युनिट) , vvpat आणि evm यांची जुळणी करण्याचे प्रात्यक्षिक करून
पाहिले आणि मगच घरी गेलो.
अंदाजे 15 दिवसांनी 2रे ट्रेनिंग लागले . सकाळी मला एका unknown नंबर वरून कॉल आला आणि पलीकडल्या
व्यक्तीने विचारले की शितलजी बात कर रही है? मी हो म्हणाली. त्याने सांगितले की तो आमच्या टीम चा PRO आहे
आणि ट्रेनिंग ला भेटू या असे म्हणाला. पहिल्या ट्रेनिंग चीच पुनरावृत्ती झाली पण फक्त आम्हाला आम्ही कोणत्या
विभागात काम करणार आहोत हे कळले. नंतर hands on traning च्या वेळी इतर सहकाऱ्यांची ओळख झाली आणि
आम्ही प्रत्यक्ष कुठे काम करायचं आहे या विचारांमध्ये आपापल्या घरी गेलो.
21 तारखेला प्रत्यक्ष मतदान होते, आणि आम्हाला 20 तारखेला सकाळी 9 वाजता संभाजी स्टेडियम मध्ये reporting
करायला सांगितले होते,आदल्या दिवशी पर्यंत पाऊस सुरू होता त्यामुळे चिखल सर्वत्र होता आणि त्यादिवशी पण
पावसाची रिपरिप चालूच होती,अशा परिस्थितीत संभाजी स्टेडियम वर पोहोचले , आणि ऑर्डर वरचा टीम क्रमांक
शोधायला लागले तेव्हा आमच्या टीम चे PRO भेटले आणि त्यांच्या बरोबर टीम ची बूथ ऑर्डर घ्यायला एका टेबल
वर गेलो ,तिथे कळले की आमचा टीम क्रमांक च बदलला आहे परत समोर आलो आणि दर्शनी फलकावर लावलेली
यादी पाहू लागलो तेव्हा PRO यांच्या नावासमोर दुसरा टीम क्रमांक दिसला ,परत त्या क्रमांक नुसार दिलेल्या टेबल
वर ऑर्डर घ्यायला गेलो तर त्यात फक्त त्यांचेच नाव होते आणि बाकी सर्व टीम बदलली होती, माझे नाव दुसऱ्या
टीम मध्ये add झाल्याची शक्यता होती, परत दर्शनीय भागात येऊन नोटीस फलक पाहिला. माझ्या टीम चे नाव
कुठेच नव्हते तसेच माझा नंबर पण नव्हता, मग आता काय करायचे याचा विचार करत असतानाच माझ्या
कार्यालयातील काही सहकारी भेटल्या, त्यांचे पण असेच झाले होते , मग आम्हाला अधिक चौकशी केली असताना
कळले की आम्ही राखीव अधिकारी आहोत , आम्हाला कोणताही बूथ allot झाला नाही , आम्ही थोडे बाजूला ऊभे
राहून ज्यांना बूथ allot झाले आहेत त्यांची सामान म्हणजे evm machine, vvpat, cpu व इतर लावणारे साहित्य
नेण्याची गडबड पाहत राहिलो. साधारण 1 .30 वाजेपर्यंत त्याची गर्दी आटोपली, त्यानंतर आम्ही जेवढे लोक उरलो
होतो त्यांना हॉल मध्ये एका ठिकाणी जमा व्हायला सांगितले आणि बाजूला क्षेत्रीय अधिकारी उभे होते , ज्याच्या कडे
अंदाजे 5 ते 10 बूथ होते आणि त्यापैकी काही बूथ मधील टीम मधला एखादा सदस्य नव्हता त्याच्या बदल्यात
दुसऱ्या सदस्याची मागणी करत होता आणि त्याच्या requirement प्रमाणे त्या विभागाचे मुख्य निवडणूक अधिकारी
राखीव सदस्यातून निवड करून त्याची मागणी पूर्ण करत होते . मला आणि अजून एक सदस्याला ला अशा एक
क्षेत्रीय अधिकाऱ्याकडे परत राखीव सदस्य म्हणून दिले. त्यांना फक्त 1 PRO हवा होता पण त्याच्या सोबत आम्ही 2
जण फ्री मिळालो त्यांना. मग त्याच्या सोबत आम्ही जीप मध्ये आणि इतर 5 बूथ च्या टीम बस मध्ये असे
निघालो आणि 1का शाळेवर पोहोचलो तेव्हा कळले की त्याच शाळेत 5 बूथ आहेत आणि तेवढंच बूथ क्षेत्रीय
अधिकारी यांच्या अधिकार क्षेत्राखाली आहेत. शाळा kinder garden private होती . सगळ्या बूथ मध्ये सामान लावणे
,चीठ्या बनवणे, फलक लावणे इ काम सुरू झाले ,काही सामान आणण्यासाठी परत आमची स्टेडियम ला 1 चक्कर
झाली आणि संध्याकाळी महिला कर्मचार्यांना घरी जाण्याची सूट मिळाली, घरी पोहोचले तर मुलाने surprise cake
आणला होता (त्यादिवशी माझा वाढदिवस होता��) त्याच्याशी बाबांशी गप्पा झाल्या आणि इतर मैत्रिणी , नातेवाईक
यांचे फोन आले ,त्यामुळे दिवसभराचा शारिरिक व मानसिकथकवा दूर झाला .

दुसऱ्या दिवशी सकाळी 6.30 वाजता परत शाळेत पोहोचली तेव्हा मौक पोल सुरू झाले होते . ते संपले आणि ठीक 7
वाजता मतदानाला सुरुवात झाली. मी शाळेच्या रेसिपशन लाच बसले होते , तिथे तैनात असलेली 1 पोलीस महिला
शिपाई आणि 1 पुरुष शिपाई याची ड्युटी लोकसभा इलेकशन वेळी त्याच बूथ ला झाली होती ,त्यांनी मागचा
अनुभव सन्गितला की कसे काही लोकांनी गडबड केली कारण त्याचे मतदान ह्या मतदान केंद्राच्या दुसऱ्या उपकेंद्रावर
होते. हळूहळू लोक येत होती आणि BLO पण येऊन बसलेले होते पाऊस रिमझिम चालूच होता , 1 blo आपल्या 9
वि तल्या मुलाला घेऊन आला होता मदतीसाठी, येणारे लोक , जॉगिंग , सायकलिंग करून मतदानाला येत होते आणि
बाहेर आल्यावर कर्तव्याचे पालन केले आहे तो ‘ सेल्फी तो बनता है यार’ असे भाव त्यांच्या चेहऱ्यावर होते. अनि
सेल्फ़ि चे पण कर्तव्य पार पाडत होते. पाऊस थांबला आणि हळू हळू गर्दी वाढू लागली .काही छोटे मुलं मुली पण
उत्साहाने आपल्या पालकांबरोबर आली होती ,एकजण माझ्यासोबत बसली ,तिचे पालक रांगेत उभे होते. वय वर्ष 5
तिला गमतीने सहज विचारलं ,”तुला करायचे नाही का मतदान ? तर तिने जे उत्तर दिले ते ऐकून मी थक्कच झाले
ति म्हणाली.” बटण दाबून उमेदवाराला मतदान करतात आणि ज्याला जास्त मतदान होते ते जिंकतात .” तिच्या
बाजूला साधारण तिच्याच वयाचा 1 मुलगा मोबाइल वर गेम खेळत होता , ते पाहून पोलीस शिपाई म्हणाला अरे
मोबाइलला ने डोळे खराब होतात , मेंदू खराब होतो ,तर लगेच ही म्हणांली मी नाही खेळत मोबाइलल वर ,आम्ही
तिचे कौतुक केले तर लगेच “पण माझी आई खेळते मोबाइल वर गेम ‘” अस सांगून आमची दांडीच उडवली.
दुपारनंतर मी 1 बूथ वर reliever म्हणून गेली आणि बोटाला शाई लावण्याचे काम केले, त्यात पण अनेक नमुने
पाहायला मिळाले , एक मुलींनी तर please जरा बारीक आणि सरळ शाई लावण्याची विनंती केली तिला सेल्फी
काढायची होती. एकजण त्याचे आधार कार्ड तिथेच विसरला. एक तर पासपोर्ट विसरला
काहींच्या इलेकशन कार्ड मध्ये प्रिंटिंग मिस्टेक होत्या त्यामुळे ओळख पटवणे कठीण जात होते,काही लहान मूल
पालकांबरोबर आत येत होती आणि आमच्यापण बोटाला शाई लावा म्हणून हट्ट करीत होती,
या सगळ्या सोहळ्यात मात्र मतदारांचा उत्साह , मतदान केंद्रावरील कर्मचाऱ्याचे त्याला पूरक साहाय्य आणि त्यात
काही उमेदवारांची शेलेब्रिटी स्टाईल एन्ट्री यांची सरमिसळिने निवडणूकीचे वातावरण रंगात आले होते आणि जसे जसे
घडाळ्या चा काटा 6 कडे सरकू लागला तसा मतदारांच्या रांगा वाढू लागल्या आणि कर्मचाऱ्यांच्या अंगात अजूनच
स्फुरण चढले. घडाळ्यात 6 वाजले आणि निवडणुकीचा बिगुल वाजला . आता बाकिचे बूथ मधिल लोक evm सिल करणे,
बाकिचे सोपस्कार करणे अशि कामे करु लागलि, मला परत संभाजी स्टेडियम ला reporting करूनच घरी जायचे होते.
या निवडणुकीच्या चांगल्या अनुभवामुळे माझा मतदान प्रक्रिया योग्य प्रकाराने राबविण्यासाठी किती अधिकारी
,कर्मचारी अविरत काम करीत असतात याचा चांगला अनुभव आला. त्यामागे निवडणूक आयोगाची आखलेली कठोर
कर्तव्य नियमावली हेदेखील कारण असू शकते पण प्रत्येकाने त्याला नेमून दिलेले काम योग्य केले तर अनुशासनाची
भीती राहत नाही हे देखील कळले .
मात्र अजुनहि सरकार स्थापन झालेले नाहि, आणी ते करण्यासाठी होत असलेली सुंदोपसुंदी पाहता, हेच अनुशासनाचे
कठोर नियम आणि कर्तव्य हे ते नियम पारित करणाऱ्यांसाठी का नाहीत ह्या गोष्टीचा विषाद नक्कीच वाटतो

- गौरी