आयुष्याचा रंग

 

नक्की आठवत नाही पण साधारण 2015 हे वर्ष सुरू असावं, मी तेव्हा आकाशवाणीत काम करत होते. दरवर्षीप्रमाणे यंदाही महिला दिनासाठी कोणता विशेष कार्यक्रम सादर करावा, यावर आम्ही विचार करत होतो... या चर्चेतून, "आदिवासी स्त्रियांच्या जगण्याचा आलेख" मांडण्याचं निश्चित झालं. एकदा ठरलं आणि मग आमचा शोध सुरू झाला. खीरकुंड, वस्तापूर, चिचपाणी या आदिवासी पाड्यांपर्यंत आम्ही पोहोचलो. आधुनिक जगापासून दूर... पहाडाच्या कुशीत, दुर्गम भागात राहणाऱ्या या आदिवासी स्त्रीचं आयुष्य कसं आहे? सुधारणेचे कोणते कवडसे तिच्या पर्यंत पोहोचले आहेत? या प्रश्नांचा वेध आम्हाला घ्यायचा होता. 

नेहमीचा अनुभव असा होता की, कोणत्याही समाजाच्या - कोणत्याही व्यवसायाच्या स्त्रियांचा शोध घेणं सोपं असतं पण त्यांना बोलतं करणं आणि त्यांचं खरं जगणं जाणून घेणं कठीण असतं... हा अनुभव गाठीशी असल्याने एव्हाना हे आमच्या अंगवळणी पडलं होतं. वाटलं होतं की, इथेही तसाच अनुभव येईल... पण जणू कोणी यावं आणि आपल्या वेदनेला वाचा फोडावी, याचीच वाट पहात असाव्यात इतक्या मोकळेपणी त्या आदिवासी स्त्रिया बोलू लागल्या. सांगू लागल्या. त्यांच्या सांगण्यातून उलगडला होता त्यांच्या जगण्याचा संघर्ष! त्यांचा जीवन प्रवास! मुलीपणापासून तर  आजी होण्यापर्यंत बाईपणाच्या प्रत्येक टप्प्यातील वेदना, कष्ट आणि सुखसंवेदना त्यांनी मोकळेपणाने सांगितल्या. जी निर्भीडता त्यांच्या जगण्यात होती, तीच त्यांच्या बोलण्यातही होती. प्रसारमाध्यमांसमोर कथन करताना कोणताही संकोच त्यांच्यात नव्हता. खरंतर त्या फारश्या शिकलेल्या सुद्धा नव्हत्या. तिसरी चौथी पर्यंत शिक्षणाची सोय असलेल्या या पाडयांमधील एखादीच जिद्दीने ज्ञानाच्या शोधात पाच- पाच तासांचा प्रवास करून दहावी बारावी पर्यंत पोहोचली होती. त्यापलीकडे शिक्षण घेणं त्यांच्यासाठी दुरापास्त होतं.

      या मुलींसोबत बोलताना एक आणखीन जाणवलं की, यांचं जगणं मोकळंढाकळं आहे, असं आपल्याला वाटतं पण त्या मोकळेपणा मागचे अडसर - कंगोरे चांगलेच बोचरे होते. सगळेजण म्हणतात, "यांच्यात बरं आहे... मुलीचा हुंडा मिळतो. तिला द्यावा लागत नाही", पण जगाला हे माहित नसतं की, मुलाकडचे लोक मुलीच्या आई-वडिलांना जो हुंडा देतात त्याबदल्यात जणू एखादा गुलामच विकत घेतात!... इतकी तिची पिळवणूक सबंध आयुष्यभर केली जाते. वयाच्या बाराव्या - पंधराव्या वर्षी तिला लग्न बंधनात अडकवलं जातं. त्यात आणखीन एक अडचण अशी की, दिवाळीच्या पांडव पंचमीच्या मेळाव्यात सहभागी झालेल्या मुलींना दुरून बघून मग त्यांच्या घरी जाऊन मागणी घातली जाते. प्रेमविवाह म्हणजे 'घरघुशीपण' असं समजलं जातं. अशा घरघुशी गोष्टींना तिथे मान्यता नाही आणि प्रतिष्ठा पण नाही. त्यामुळे ज्या दिसायला चांगल्या त्यांना पटकन मागणी येते परंतु ज्या साधारण ब-या आहेत किंवा नाहीत... अशांना अनेक तर्‍हेच्या यातना सोसाव्या लागतात. त्यांच्या रूपा प्रमाणे त्यांचा व्यवहार सुद्धा कमी-जास्त ठरवल्या जातो. लग्नानंतर कष्टाचा डोंगर पार करणं हा तर भोगवटा त्यांच्या नशिबी असतोच पण साध्या आरोग्य सुविधा सुद्धा कधी मिळत नाहीत. त्या आम्हाला सांगत होत्या की, "आम्ही बाळंतपण घरीच करतो. पहिले पाच दिवस बाळंतिणीला फक्त भगरीचे पातळ पाणी द्यायचं. इतर काही नाही. गोळ्यांवर आमचा विश्वास नाही." 

      कुपोषण वगैरे गोष्टी समजायच्या पलीकडे असतात. निसर्गात मनमुक्तपणे जगणं, नाच - गाणी हे सगळं जरी त्यांच्या आयुष्यात असलं तरी अंधश्रद्धांचं जोखड भोवती घट्ट आहे. मासिक पाळीचे पाच दिवस असोत की बाळंतपण अथवा मूलबाळ न होणं या सगळ्या काळात त्यांचं जगणं हे परंपरेच्या चौकटीतलं आणि अंधश्रद्धा जोपासणारं! ऐकतानाही अंगावर काटा उभा करणारं! भरीसभर छळायला सोबतीला व्यसनं असतातच. मिळणारा तुटपुंजा पैसा तोही खस्ता खायला भाग पाडतो. आदिवासी योजना भरपूर असल्या तरी त्यांच्या पर्यंत पोहचतच नाही.  तसं पाहता, त्यांच्या कष्टाचा आलेख सविस्तरपणे मांडायला पाचशे शब्दांची मर्यादा किंवा वीस मिनिटांचा अवधी अपुरा असतो इतकं त्यांचं आयुष्य बिकट आहे.  

    त्यांच्या मुलाखती घेऊन बाहेर पडताना आणखी एक जाणवलं की, ... निसर्ग आजूबाजूला चहुबाजूंनी फुललेला असतो... त्या निसर्ग सान्निध्यात आदिवासी पाड्याला भेट देणाऱ्या शहरी किंवा परदेशी पाहुण्यांसमोर चटकदार रंगाच्या रंगबिरंगी जोडालिजा परिधान केलेल्या... गळ्यात माळा, आसुली, नाकात नेठ्ठी, कानात तारोठा, हातात बिगडी, बोटात मुंदी, पायात दांदळे आणि हातात फुलांचे घोस घेऊन ढोल - बासरीच्या, घुंगराच्या नादात मागे पुढे पावलं टाकत, एका तालात नृत्य करणाऱ्या आणि मनातील उलथापालथीचा मागमूसही चेहर्‍यावर दिसू न देणाऱ्या त्या स्त्रियांच्या आयुष्यात मात्र प्रत्यक्ष रंगबिरंगी नव्हे तर फक्त नि फक्त करडा रंग आहे, हे तेव्हाच कळतं जेव्हा त्यांच्या अंतरंगात आपण डोकावतो!

- सीमा शेटे - रोठे, अकोला.